Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć » Stanowisko Centrum wobec projektu ustawy o zmianie ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy

Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć jest organizacją pozarządową świadczącą od 23 lat nieodpłatną pomoc prawną dla osób ubiegających się o przyznanie ochrony międzynarodowej w Polsce. Centrum jest również partnerem prawnym przedstawicielstwa Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców w Polsce. Obok indywidualnej pomocy prawnej, w ramach swoich działań Centrum prowadzi także aktywność rzeczniczą, która ma na celu podnoszenie standardu ochrony praw człowieka w Polsce, w szczególności w zakresie praw cudzoziemców pragnących ubiegać się w Polsce o udzielenie im ochrony międzynarodowej. Z uwagi na swą działalność Centrum pragnie przedstawić swoje uwagi do projektu ustawy o zmianie ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa oraz niektórych innych ustaw (UD249).

Art. 1 pkt 4 lit. d > zmiana art. 4 ust. 8

W aktualnym stanie prawnym, oprócz obowiązku osobistego złożenia wniosku o nadanie numeru PESEL ze statusem UKR dla obywateli Ukrainy, istnieje możliwość pobrania odcisków palców przez urząd miasta/gminy w miejscu faktycznego pobytu cudzoziemca. Regulacja ta dotyczyła osób, które ze względu na stan zdrowia lub niepełnosprawność nie były w stanie osobiście złożyć wniosku. Takie rozwiązanie było korzystne, gdyż nie każdy obywatel Ukrainy, uciekający przed wojną i chcący skorzystać z ochrony czasowej w Polsce, był zdolny do osobistego stawienia się w urzędzie, zwłaszcza osoby starsze lub cierpiące na przewlekłe schorzenia o charakterze fizycznym bądź psychicznym. Usunięcie możliwości pobrania odcisków palców w miejscu zamieszkania obywatela Ukrainy spowoduje trudności w uzyskaniu numeru PESEL UKR przez wyżej wymienione grupy osób, biorąc pod uwagę jednocześnie konieczność niezwłocznego jego uzyskania po przyjeździe do Polski. Wprowadzone zmiany mogą skutkować dodatkowymi problemami logistycznymi w dotarciu do urzędu miasta/gminy, co w konsekwencji może prowadzić do uznania terminu na nadanie PESEL UKR za niedochowany w niektórych przypadkach.

Art. 1 pkt 6 lit. a > zmiana art. 12

Ponowna zmiana definicji ośrodka zbiorowego zakwaterowania z obiektu, w którym przebywa co najmniej 10 osób, na obiekt, w którym przebywa co najmniej 20 osób, spowoduje kolejne utrudnienia w utrzymywaniu takich ośrodków, szczególnie w mniejszych miejscowościach, gdzie liczba zamieszkujących uchodźców jest ograniczona. Skutkiem tego może być likwidacja istniejących ośrodków zbiorowego zakwaterowania oraz konieczność zapewnienia obywatelom Ukrainy przez wojewodę zakwaterowania w innych ośrodkach spełniających nową definicję.

Art. 1 pkt 6 lit. b > zmiana art. 12 cd

W aktualnym stanie prawnym obywatele Ukrainy mogą przebywać w ośrodkach zbiorowego zakwaterowania przez cały okres obowiązywania uprawnień przewidzianych w przepisach specustawy. Część osób była ponadto zwolniona z obowiązku ponoszenia kosztów zakwaterowania. Proponowana zmiana polegająca na odebraniu z dniem 1 listopada 2025 r. uprawnienia do zamieszkiwania w ośrodku zbiorowego zakwaterowania osobom, które nie kwalifikują się do katalogu osób o szczególnych potrzebach, wpłynie negatywnie na sytuację tych obywateli Ukrainy, którzy – mimo braku szczególnego statusu – pragną nadal korzystać z takiej formy zakwaterowania i są zdolni do ponoszenia kosztów pobytu. W przypadku braku problemów z egzekwowaniem należności z tytułu zakwaterowania, całkowita likwidacja tej możliwości wydaje się niezasadna. Należy przy tym mieć na uwadze, że konflikt zbrojny na terytorium Ukrainy nadal trwa, a nowe osoby obawiające się o swoje życie i zdrowie wciąż przybywają do Polski, licząc na dostęp do bezpiecznego miejsca pobytu.

Art. 1 pkt 6 lit. d > zmiana art. 12

Dotychczasowy katalog osób zwolnionych z obowiązku ponoszenia opłat za zakwaterowanie w ośrodku zbiorowego zakwaterowania opierał się na kryterium podmiotowym, uwzględniającym szczególne potrzeby jednostki, takie jak wiek, niepełnosprawność czy wielodzietność. Proponowany katalog, w niektórych przypadkach, wprowadza natomiast dodatkowe kryterium w postaci pobierania przez daną osobę określonych świadczeń – przykładowo: w pkt 1 mowa jest o małoletnim z orzeczeniem o niepełnosprawności oraz jego opiekunie, który pobiera świadczenie pielęgnacyjne; z kolei pkt 2 oraz pkt 8 lit. b dotyczą osoby w wieku emerytalnym, pobierającej emeryturę. W odniesieniu do pierwszej z ww. kategorii (pkt 1), proponowana zmiana jest wysoce krzywdząca dla rodzin, w których rodzic zdecydował się na osobistą opiekę nad dzieckiem z niepełnosprawnością wymagającym stałej i długoterminowej opieki, w związku z czym pobiera świadczenie pielęgnacyjne przeznaczone na częściowe pokrycie kosztów wynikających z tej opieki i schorzeń dziecka. Zgodnie z intencją projektodawcy, świadczenie to miałoby zostać przeznaczone na pokrycie pełnych kosztów zakwaterowania - alternatywnego wobec ośrodka zbiorowego – co znacząco obciążyłoby budżet rodzinny i utrudniło sprawowanie właściwej opieki nad dzieckiem. W odniesieniu zaś do osób w wieku emerytalnym (pkt 2 i pkt 8 lit. b), uzależnienie możliwości zamieszkiwania w ośrodku od niepobierania emerytury bądź uprzedniego pokrycia kosztów zakwaterowania z góry w wysokości 15 zł dziennie za osobę również należy uznać za nieproporcjonalne i nieuwzględniające sytuacji życiowej tej grupy. W tym kontekście należy podkreślić, że znaczna część obywateli Ukrainy posiadających status UKR nie jest uprawniona do otrzymywania minimalnej polskiej emerytury ze względu na niespełnienie wymaganego ustawą okresu składkowego (20 lat w przypadku kobiet, 25 lat w przypadku mężczyzn).

Art. 1 pkt 1 > zmiana art. 100d

Proponowane przedłużenie zawieszenia biegu terminów, a w przypadku jeszcze nierozpoczętych terminów – dalsze odroczenie ich rozpoczęcia do dnia 4 marca 2026 r. w postępowaniach dotyczących udzielania, zmiany i cofania zezwoleń pobytowych dla cudzoziemców (nie tylko obywateli Ukrainy), należy ocenić jako nieuzasadnione oraz prowadzące do niedopuszczalnego przedłużania postępowań ponad terminy wynikające z przepisów ustawy o cudzoziemcach. Zgodnie z wynikami kontroli przeprowadzonej przez Najwyższą Izbę Kontroli w urzędach wojewódzkich w zakresie prowadzenia spraw dotyczących cudzoziemców, stwierdzono istotne nieprawidłowości – w 60% spraw naruszono obowiązujące przepisy. NIK szczególnie krytycznie oceniła przypadki bezczynności organów oraz rażącej przewlekłości postępowań administracyjnych. https://www.nik.gov.pl/najnowsze-informacje-o-wynikach-kontroli/obsluga-cudzoziemcow.html Wśród rekomendowanych przez NIK środków zaradczych znalazły się m.in. zwiększenie liczby etatów dedykowanych obsłudze cudzoziemców oraz wdrożenie skutecznych mechanizmów nadzoru nad terminowością realizacji spraw. Wobec powyższego projektowane rozwiązanie jednoznacznie nie zmierza do usprawnienia systemu, jak również nie stanowi proporcjonalnego środka zaradczego wobec zidentyfikowanych problemów organizacyjnych urzędów wojewódzkich.

Art. 1 pkt 21 > dodanie art. 100da

Wprowadzenie rozwiązań analogicznych do art. 100d do procedury administracyjnej dotyczącej udzielania ochrony międzynarodowej w Polsce, tzn. przedłużenie zawieszenia biegu terminów, a w przypadku jeszcze nierozpoczętych terminów – dalsze odroczenie ich rozpoczęcia do dnia 4 marca 2026 r., uzasadniane wzmożonym napływem obywateli Ukrainy oraz dużą liczbą składanych przez nich wniosków o udzielenie tej ochrony, należy ocenić jako nieproporcjonalne ograniczenie prawa cudzoziemców do rozpoznania ich sprawy w rozsądnym terminie. Należy podkreślić, że celem udzielenia ochrony międzynarodowej jest zapewnienie osobie przebywającej na terytorium Polski z uwagi na realną obawę o życie lub zdrowie, bezpiecznego schronienia oraz – po uzyskaniu statusu – dostępu do podstawowych uprawnień i świadczeń socjalnych. Tymczasem zgodnie z projektowanym rozwiązaniem, w przypadku złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej w okresie zawieszenia terminów administracyjnych, nie będzie możliwe stwierdzenie bezczynności ani przewlekłości po stronie organu, co stanowi naruszenie zasady zaufania do organów administracji publicznej oraz godzi w prawo strony do załatwienia sprawy bez zbędnej zwłoki.

Zaproponowana regulacja powiela rozwiązania już zakwestionowane w stosunku do art. 100d, prowadząc do systemowego przedłużania procedur kosztem osób szczególnie wrażliwych, jakimi są cudzoziemcy poszukujący ochrony. Ocena ta jest tym bardziej zasadna w świetle znaczącego wzrostu w drugim kwartale bieżącego roku liczby decyzji negatywnych wobec obywateli Ukrainy, którzy nie kwalifikują się do objęcia statusem UKR na podstawie art. 2 ust. 1 specustawy, a mimo to ubiegają się o ochronę z powodu realnych obaw o bezpieczeństwo w kraju pochodzenia związanych z toczącym się konfliktem zbrojnym.

Z poważaniem,

Katarzyna Przybysławska
Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć