Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć » Bezpaństwowcy z Ukrainy w Polsce

Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć w Krakowie od 21 lat wspiera w swoich działaniach osoby wykluczone, w tym w szczególności uchodźców i inne napotykające szczególne trudności z legalizacją pobytu w Polsce. Szczególną grupę beneficjentów Centrum stanowią bezpaństwowcy, którym pomoc umożliwia nam współpraca z Biurem Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców, jak też Europejską Siecią na Rzecz Bezpaństwowców. Do dnia dzisiejszego Polska nie podpisała żadnej z Konwencji dotyczącej bezpaństwowców (Konwencja o statusie bezpaństwowców z 1954 r. i Konwencja o ograniczaniu bezpaństwowości z 1961 r., będącymi kluczowymi instrumentami ochrony prawnej osób bezpaństwowych). Wyzwania związane z kwestią braku unormowania sytuacji prawnej osób bezpaństwowych na gruncie prawa polskiego CPPHN wielokrotnie podnosiło, poświęcając im również publikacje dostępne na naszej stronie internetowej( „Niewidzialni – bezpaństwowcy w Polsce. Raport 2013”, „Ochrona bezpaństwowców przed arbitralną detencją”, Sytuacja osób bezpaństwowych w Polsce”.

Wybuch wojny na Ukrainie dnia 24 lutego 2022 r. i związana z tym ucieczka przed działaniami zbrojnymi milionów osób, poszukujących ochrony, wśród których znajdowali się również bezpaństwowcy, na nowo zaktualizowała podnoszony przez naszą organizację problem, a przed naszymi prawnikami postawiła szereg wyzwań. O sytuacji bezpaństwowców tuż po wybuchu wojny pisaliśmy we wpisie „Bezpaństwowcy oraz osoby zagrożone bezpaństwowością przymusowo wysiedlone z Ukrainy Problematyce tej poświęcony został artykuł „Bez paszporty, bez kraju, bez ochrony”, opublikowany w Magazynie Kontakt w czerwcu 2023, w którym ponownie wskazujemy na konieczność uregulowania sytuacji prawnej bezpaństwowców w Polsce.

Podkreślenia wymaga, że na terytorium Ukrainy wprowadzono procedurę ustalania bezpaństwowości, jednakże obowiązuje ona od maja 2021 r. a wedle oficjalnych danych, do dnia 31 grudnia 2021 r., a zatem na dwa miesiące przed wybuchem wojny, zaledwie 55 osobom udzielono zezwolenia na pobyt w ramach tej procedury.

Posiadanie stałego tytułu pobytowego przez bezpaństwowca przez wybuchem wojny w Ukrainie skutkowało, w rozumieniu Dyrektywy UE w sprawie ochrony tymczasowej (TPD) przyznaniem natychmiastowej ochrony tymczasowej w UE. W rozumieniu dyrektywy, do ochrony takiej uprawnieni byli obywatele Ukrainy oraz ci, którzy korzystali z ochrony międzynarodowej na Ukrainie przed 24 lutego 2022 roku. Bezpaństwowcy, będący w stanie wykazać, że mieli zezwolenie na pobyt stały na Ukrainie przed 24 lutym i „nie mogą bezpiecznie powrócić do ich państwa lub regionu pochodzenia” również są uprawnieni do tymczasowej ochrony, ale kraje członkowskie mogły wybrać, czy stosować powyższą Dyrektywę, czy „adekwatną ochronę w prawie krajowym”.

Bezpaństwowcy przyjeżdżający z terytorium Ukrainy po 24 lutego 2022 r. znajdowali się w skrajnie odmiennej sytuacji prawnej w zależności od swojego statusu w Ukrainie. W praktyce, Centrum wyodrębniło trzy kategorie takich osób:

1) osoby nieposiadające obywatelstwa, którym jednak udało się uzyskać PESEL UKR, stanowiący potwierdzenie skorzystania ze szczególnej ochrony przewidzianej przepisami tzw. specustawy (Ustawa z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego Państwa);

2) osoby, posiadające pobyt stały w Ukrainie i legitymujące się Dokumentem Podróży Bezpaństwowca, które zostały objęte ochroną czasową z uwagi na Dyrektywę UE w sprawie ochrony tymczasowej;

3) osoby nieposiadające pobytu stałego w Ukrainie, ani też nie korzystające tam z ochrony międzynarodowej, które nie uzyskały żadnego z ww. tytułów, a które w Polsce złożyły wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej w Polsce;

Jakkolwiek w chwili obecnej mechanizm ochrony czasowej, uruchomionej decyzją wykonawczą Rady EU został przedłużony do 4 marca (jak również, analogicznie wydłużono okres legalnego pobytu obywateli Ukrainy i określonych członków ich rodzin na gruncie tzw. specustawy), tak pojawiają się zapytania o przyszłość, w razie wygaśnięcia mechanizmu ochronnego.

W zależności od wybranej ścieżki, możliwości kontynuacji, czy też zalegalizowania pobytu na przyszłość będą kształtować się odmiennie. W odniesieniu do pierwszej grupy osób, będących beneficjentami specustawy, z dniem 1 kwietnia 2023 r. uzyskały one dodatkowo możliwość ubiegania się o zezwolenie na pobyt czasowy z uwagi na pracę, bądź prowadzenie działalności gospodarczej. Warto jednak nadmienić, iż koniecznym dla złożenia takiego wniosku jest posiadanie dokumentu podróży. W przypadku braku takiego dokumentu, cudzoziemiec mógłby próbować ubiegać się o uzyskanie Tymczasowego Polskiego Dokumentu Podróży dla Cudzoziemca, jednakże zgodnie z art. 267 Ustawy o cudzoziemcach, dokument ten może uzyskać tylko cudzoziemiec posiadający zezwolenie na pobyt stały lub pobyt rezydenta długoterminowego UE, zgodę na pobyt ze względów humanitarnych, status uchodźcy bądź ochronę uzupełniającą.

W odniesieniu do drugiej grupy osób, korzystających z ochrony czasowej w rozumieniu ogólnym, ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach nie przewiduje, zgodnie z art. 99 ust. 1 pkt 4 możliwości uzyskania zezwolenia na pobyt czasowy, a złożenie takiego wniosku skutkuje odmową wszczęcia postępowania. W przypadku zakończenia okresu ochrony czasowej, zgodnie z art.118 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP, Szef Urzędu podejmuje działania mające na celu umożliwienie powrotu cudzoziemcom do kraju pochodzenia lub na obszar, z którego przybyli. Zgodnie z ust. 3 ww. wskazanego artykułu, w przypadku gdy po zakończeniu ochrony czasowej powrót cudzoziemca do kraju pochodzenia lub na obszar, z którego przybył, jest niemożliwy ze względu na jego stan zdrowia, w szczególności gdy powodowałby konieczność przerwania leczenia szpitalnego, Szef Urzędu udziela cudzoziemcowi zezwolenia na pobyt czasowy do czasu ustania okoliczności uniemożliwiających jego powrót do kraju pochodzenia lub na obszar, z którego przybył. W odniesieniu do pozostałej grupy osób, których powrót, jako bezpaństwowców, jest niemożliwy, możliwym byłoby uzyskanie przez nich zgody na pobyt tolerowany, o której mowa w art. 351 pkt 2, zgodnie z którym zgody takiej udziela się w sytuacji, gdy wykonanie decyzji powrotowej jest niewykonalne z przyczyn niezależnych od organu właściwego do przymusowego wykonania decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu i od cudzoziemca.

W odniesieniu do trzeciej grupy osób, które złożyły wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej, w razie zakończenia się postępowania decyzją pozytywną (o nadaniu statusu uchodźcy, bądź udzieleniu ochrony uzupełniającej), cudzoziemiec zyskuje tytuł pobytowy oraz Genewski Dokument Podróży (w przypadku uzyskania statusu uchodźcy), bądź możliwość ubiegania się o Tymczasowy Polski Dokument Podróży Cudzoziemca (w przypadku ochrony uzupełniającej i wykazania, iż uzyskanie takiego dokumentu z placówki kraju pochodzenia nie jest możliwe).W przypadku decyzji negatywnej, w dalszym ciągu istnieje możliwość uzyskania wspomnianej wyżej zgody na pobyt tolerowany. Pamiętać jednak należy, iż zgoda na pobyt tolerowany zezwala co prawda cudzoziemcowi na legalny pobyt i pracę, to jednak jej uzyskanie nie skutkuje wydaniem dokumentu podróży, co dla osób nie zidentyfikowanych jako bezpaństwowcy w Ukrainie i tym samym nie posiadających dokumentu podróży, znacznie utrudnia dalszą ścieżkę legalizacyjną (dla złożenia wniosku na pobyt stały również konieczne jest dołączenie dokumentu podróży).

Osoby bez obywatelstwa mogą również próbować składać wnioski o nadanie obywatelstwa, jakkolwiek w przypadku tego wniosku również wymagane jest przedłożenie dokumentu podróży. Ponadto, bezpaństwowość sama w sobie nie stanowi przesłanki do uzyskania obywatelstwa polskiego. Nadanie obywatelstwa w tym wypadku następuje w ramach prerogatywy Prezydenta RP, z uwagi na szczególne okoliczności i jest każdorazowo rozpatrywane indywidualnie.

Z powyższego wynika, iż brak szczególnych regulacji prawnych dotyczących bezpaństwowców , wynikający z niepodpisania przez Polskę żadnej z Konwencji, dotyczących osób bez obywatelstwa, znacząco utrudnia i będzie utrudniał dalszą legalizację osobom, którym nie udało się uzyskać w Ukrainie potwierdzenia swojego statusu. Wobec braku dokumentów podróży, osoby te skazane są każdorazowo na długotrwałą batalię prawną celem stałej legalizacji swojego pobytu w Polsce. Z tego też powodu, konsultowane przez CPPHN osoby bez obywatelstwa niejednokrotnie rozważały migrację do któregoś z krajów ościennych, posiadających odpowiednie procedury, jakkolwiek z uwagi na życie rodzinne, bądź też uwarunkowania kulturowe, Polska byłaby dla nich krajem preferowanym. Podkreślenia wymaga, iż podpisanie przez Polskę obu Konwencji dotyczących bezpaństwowców, o co do lat apeluje CPPHN, przyczyniłoby się do pełnej ochrony praw tych osób.

Obywatele żadnego państwa — Magazyn Kontakt

11Raport-niewidzialni-jl213nng.pdf (pomocprawna.org)

7raport-ENS-detention-ENG-jl211xlf.pdf (pomocprawna.org)

Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć » Bezpaństwowcy oraz osoby zagrożone bezpaństwowością przymusowo wysiedlone z Ukrainy (pomocprawna.org)

Bez paszportu, bez kraju, bez ochrony — Magazyn Kontakt

Stateless Persons – UNHCR Ukraine

Bezpaństwowcy z Ukrainy w Polsce – możliwości dalszej legalizacji pobytu