Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć » #BlogCPPHN: Ryzyko bezpaństwowości dzieci w Polsce

Prawo do obywatelstwa jest podstawowym prawem człowieka. Obywatelstwo jest wyrazem szczególnej prawnej więzi jednostki z państwem i gwarantuje jej ochronę. W ten sposób prawo do obywatelstwa określiła już Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ z 1948 r., stanowiąca obecnie powszechnie wiążące prawo zwyczajowe. Obywatelstwo ma szczególne znaczenie dla dzieci, ze względu na konieczność otoczenia ich dodatkową ochroną. Prawo dziecka do posiadania obywatelstwa zostało określone w art. 7 i 8 Konwencji o Prawach Dziecka, ratyfikowanej przez Polskę w 1991 roku, oraz art. 24 para 3 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, ratyfikowanego przez Polskę w 1977 roku.

Niestety, problem bezpaństwowości, który jest aktualny również w Polsce dotyka również dzieci, w tym zwłaszcza dzieci porzuconych. Polska ustawa o obywatelstwie nie zapobiega w pełni bezpaństwowości dzieci urodzonych na terytorium Polski, których rodzice są znani, ale nie mogą przekazać swojego obywatelstwa. W przypadku pojawienia się konfliktu praw albo w sytuacji porzucenia dziecka w szpitalu może więc dojść do sytuacji, gdzie dziecko urodzone w Polsce nie otrzyma żadnego obywatelstwa i stanie się bezpaństwowcem. Taka sytuacja prawna stygmatyzuje dziecko na długie lata, spycha je w prawną próżnię i przekreśla jego szansę na adopcję.

Konsekwencją bezpaństwowości w polskim kontekście często jest wieloletnie przebywanie w Polsce poza systemem. Duży odsetek bezpaństwowców mieszkających w Polsce pochodzi z jednej z byłych republik radzieckich, a część deklaruje odległe związki z Polską. Osoby te zazwyczaj są całkowicie zintegrowane, mówią po polsku i czują się związani z Polską, ale bezpaństwowość utrudnia im zarówno legalizację pobytu jak i uniemożliwia deportację, gdyż żaden kraj nie uznaje ich za własnego obywatela. Bezpaństwowość wiąże się też z problemami w uzyskaniu dokumentów potwierdzających tożsamość, a co za tym idzie, w dostępie do najbardziej podstawowych praw i usług, takich jak zameldowanie, korzystanie z opieki zdrowotnej czy edukacji. Prawna regulacja statusu tych osób, stworzenie skutecznej procedury ich identyfikacji oraz umożliwienie legalizacji i ochrony prawnej stanowiłyby wypełnienie międzynarodowych gwarancji praw człowieka, ale też przyczyniłyby się do skuteczniejszej kontroli migracyjnej.

Polska jest jednym z czterech ostatnich państw członkowskich UE (obok Malty, Cypru i Estonii), które nie ratyfikowały żadnej z konwencji międzynarodowych dotyczących bezpaństwowości: Konwencji o statusie bezpaństwowców z 1954 r. oraz Konwencji o ograniczaniu bezpaństwowości z 1961 r.

Zgodnie z zapisami dokumentu „Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania” z 2012 r. wejście w życie nowej ustawy o obywatelstwie z 2 kwietnia 2009 r. miało pozwolić na rozpoczęcie dyskusji o przystąpieniu Polski do Konwencji o statusie bezpaństwowców z 1954 r. oraz Konwencji w sprawie ograniczenia bezpaństwowości z 1961 r. Z uwagi na unieważnienie tego dokumentu przez Radę Ministrów w 2016 r, dyskusję tę zarzucono. W grudniu 2020 r. międzyresortowy Zespół do Spraw Migracji przyjął dokument „Polityka migracyjna Polski – diagnoza stanu wyjściowego”, który stał się podstawą prac na projektem dokumentu określającego priorytety polityki migracyjnej państwa. Wynikiem tego procesu jest uchwała Zespołu do Spraw Migracji z dnia 25 maja 2021 r. w sprawie zatwierdzenia i rekomendowania do przyjęcia przez Radę Ministrów dokumentu „Polityka migracyjna Polski – kierunki działań 2021-2022”. Dokumenty te zupełnie pomijają jednak problem bezpaństwowości, chociaż nadal jest on w Polsce aktualny.

Najnowsze dostępne dane odnośnie bezpaństwowców w Polsce zostały zebrane podczas Spisu Powszechnego, ale są już nieaktualne, gdyż spis przeprowadzono w roku 2011. Pochodzące z niego informacje dają ogólną perspektywę na skalę problemu, ale nie dostarczają istotnych szczegółowych informacji odnośnie tej populacji. Wyniki spisu podają stosunkowo wysoką liczbę ponad 8 000 osób o nieustalonym obywatelstwie, z czego 2020 osób to bezpaństwowcy.

Badanie UNHCR i Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć podsumowane w 2019 r. raportem: „Sytuacja osób bezpaństwowych w Polsce”, podaje bardziej szczegółową analizę populacji bezpaństwowców. Według danych na lipiec 2020 publikowanych przez Urząd do Spraw Cudzoziemców w Polsce jest 345 osób „bez obywatelstwa” oraz 37 o obywatelstwie „nieokreślonym”, co daje łącznie 382 osoby. Brak jest danych odnośnie pochodzenia tych osób.

Chociaż dostępne dane statystyczne a także inne istotne źródła informacji (takie jak doniesienia organizacji pozarządowych oraz raporty z prowadzonych przez nie badań), nie wskazują na szeroki zakres problemu bezpaństwowości dzieci w Polsce, to jednak istnieją pewne luki prawne oraz problematyczne praktyki, które mogą wystawić niektóre kategorie dzieci na ryzyko bezpaństwowości.

Ryzyko bezpaństwowości dzieci w kontekście polskich przepisów i praktyki, dotyczy w szczególności dzieci porzuconych po urodzeniu przez rodziców/matki, których dane osobowe zostały zawarte w karcie urodzin. Jako, że przesłanka „nieznanych rodziców” nie może być w takim przypadku zastosowana, takie dziecko mogłoby zostać uznane za polskiego obywatela wyłącznie w przypadku, gdy właściwy organ doszedłby do wniosku, że obywatelstwo rodziców nie może zostać ustalone, bądź, że są oni bezpaństwowcami. Praktyka pokazuje jednak, że sam fakt zadeklarowania określonego kraju jako kraju pochodzenia przez rodziców/matkę uznawany jest za wystarczający do stwierdzenia, że dziecko jest uprawnione do nabycia obywatelstwa tego państwa. Takie założenie nie uwzględnia jednak prawdziwego znaczenia instytucji obywatelstwa jak i wagi konsekwencji prawnych uznania dziecka za posiadające obce obywatelstwo, bez żadnej gwarancji, że to państwo uzna i zabezpieczy prawa dziecka jako swojego obywatela.

W celu zapewnienia pełnej ochrony dzieci przed bezpaństwowością, w zgodzie ze standardem wyznaczonym przepisami Konwencji i ograniczaniu bezpaństwowości z 1961 r. oraz zgodnie z Konwencją praw dziecka, należy wprowadzić zmiany do ustawy o obywatelstwie polskim. Konieczna zmiana dotyczy wprowadzenia zasady gwarantującej, ze wszystkie dzieci urodzone lub znalezione w Polsce nabywają polskie obywatelstwo, jeżeli w przeciwnym razie byłyby bezpaństwowcami.

Jak wielokrotnie podnosiło Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć, odpowiednie zabezpieczenie praw osób bez obywatelstwa, w tym dzieci bezpaństwowych, wymaga wprowadzenia specjalnej procedury identyfikacji bezpaństwowości oraz ustanowienia statusu dla osób nie posiadających obywatelstwa.

Dzieci bezpaństwowe jak i dzieci zagrożone bezpaństwowością, w tym dzieci migrantów i dzieci uchodźcze powinny mieć możliwość skorzystania z ułatwionej ścieżki naturalizacyjnej. We wszystkich procedurach w których dochodzi do ustalenia obywatelstwa i statusu, szczególną uwagę powinno się przywiązywać do sprawdzenia, czy dziecko może w istocie korzystać z danego obywatelstwa czy też ma ono charakter fikcyjny.

Dzieci rodziców jednopłciowych powinny być uznawane za posiadające polskie obywatelstwo, w przypadku gdy choć jedno z rodziców jest Polakiem, bez dyskryminowania tych dzieci, z uwagi na orientację rodziców.